Havariler;-Les Apôtres-

Havariler (Les Apôtres, 1866) Ernest Renan'ın Histoire des Origines du Christianisme (Hıristiyanlığın Kökenlerinin Tarihçesi, 1863-1883) başlıklı sekiz ciltlik külliyatının ikinci kitabıdır. Renan, Havariler'de Hıristiyan inancına göre Hazreti İsa'nın ölümünden sonra başlayan ve M.S. 33-45 arasını kapsayan dönemde Hıristiyanlık hareketinin doğuşunu kaleme almış, eserinde yer yer tarihi belgelere eleştirel yaklaşmakla birlikte, bu belge ve anlatılardan canlı bir atmosfer meydana getirmeye çalışmıştır. Anatole France'ın bir konuşmasında dile getirdiği gibi: “Strauss'un birer mitten ibaret gördüğü metinlerde Renan, aynı ölçüde iyi niyetle ve içtenlikle gerçek bir tarihi olaylar dizisini çözmeye çalıştı. Hatta bundan daha fazlasını yaptı: Bu metinlerden canlı anlatılar ve zarif bir tazelik taşıyan sahneler çıkardı. Nasıralı İsa'nın son derece zarif bir portresini çizdi ve bu portreye, artık kurumaya yüz tutmuş bir inancın geride bıraktığı kokuyu taşıyan bir atmosfer kattı. Celile'nin kırsal havasındaki her şey onu büyülüyordu ‒başka yerlerde pek hoşlanmadığı toplumcu ruh bile. Azize kadınları, balıkçıları, vergi memurlarını, Efendileri'nin [Hazreti İsa] peşinden giden yoksul halkı büyük bir incelikle resmetmeyi başardı. İlk havarilere karşı ise tarifsiz bir şefkat besliyordu… Renan, ne kibirli kimselerin tehditlerine kulak verdi ne de alçakgönüllülerin sitemlerini dikkate aldı; görevini yerine getirdi. Şimdiye kadar yazılmış en güzel ve en büyük eserlerden biri olan, hem en katı dürüstlüğün hem de en engin dehanın anıtı niteliğindeki bu kitabında, Hıristiyanlığın karanlıkta kalan kökenlerini tarihin ışığına çıkardı. İsa'nın ilk kilisesinin Kudüs'ün bağnazlığı tarafından nasıl zulme uğradığını gözler önüne serdi…” (Anatole France, Discours prononcé à l'inauguration de la statue d'Ernest Renan à Tréguier [Tréguier'deki Ernest Renan Heykelinin Açılış Konuşması], Calmann-Lévy, 1903)