Ahlâk İlminin Özü

“Zahirî suretin yani insanın yüzünün tamam ve hüsnü (güzelliği) için azalarının mütenasip olması lazım olduğu gibi batınî suret olan huyun da güzellik ve mükemmeliyeti için dört temel esasın bir yerde mutedil ve mütenasip olarak bulunması elzemdir. Bunlar ilim kuvveti, gazap kuvveti, şehvet kuvveti ve bu üç kuvvet arasında bulunan adalet kuvvetidir. İlim kuvvetinin iyi durumda bulunması itikatlarda hak ve batılı, sözlerde doğru ve yalanı, işlerde iyiyi ve kötüyü kolaylıkla ayırt edecek derecede bulunmaktan ibarettir. İlim kuvveti mükemmel olduğunda, ondan hikmet meyvesi hâsıl olur. İkincisi gazap kuvvetidir ki, onun da iyiliğine dair miktarı hikmetin gerektiği derecede bulunmasıyladır. Üçüncüsü şehvet kuvvetidir. Bunun iyi durumda olması, hikmet yani akıl ve şer'in emri altında bulunmasıyladır. Dördüncüsü adalet kuvvetidir. Bu da şehvet ve gazabı, akıl ve şer'in emir ve nüfuzu tahtında zapt etmekle hâsıl olur. O hâlde ilim kuvveti yani ‘akıl' nasihat eden bir yol gösterici; şehvet ve gazabı zapta kudretten ibaret olan adalet kuvveti, aklın emir ve fermanını yerine getirmeye memur bir kimse; gazap kuvveti, nefsin arzusuyla hareket etmeyip emir ile salıverilip alıkonulmak için terbiyeye muhtaç olduğundan işaret bekleyen bir av köpeği; şehvet kuvveti de bazen serkeş ve bazen sakin olduğundan binilip ava gidilen beygir rütbe ve derecesinde bulunmalıdır. Her kimde bu sayılan haslet ve faziletler tastamam mutedil surette bulunursa, o adam hakikaten güzel ahlâk sahibi olur. Eğer biri mutedil olup diğeri olmazsa yüzündeki azalarından bazısı güzel olup bazısı güzel olmayan kimse gibi, o insanın da güzel ahlâkı eksik olur…”