İlahi Takdir ve İnsan İradesi Bağlamında Hidâyet ve Dalâlet Meselesi

Allah-insan-âlem ilişkisine dair önemli kavramlardan biri olan hidâyet ve dalâlet, kelâm sistemi içerisinde kader problemi çerçevesinde tartışılır. Hidâyet ve dalâlette, Allah'ın irade ve kudretinin yanı sıra insan iradesinin de etkisi aşikârdır. Allah'ın irade ve kudreti bağlamı, lütuf ve adalet çerçevesinde; insanın iradesi ise sorumluluk bağlamında değerlendirilir. Dolayısıyla hidâyet ve dalâleti tamamen Allah'a havale edip insanın sorumluluğunu ortadan kaldırmak aklî ve nakli geçerli bir gerekçeye dayanmamaktadır. Bu çalışmada hidâyet ve dalâlet mefhumları, insanın yaşam serüveni boyunca yaptığı tercihlerin mahiyeti ve hidâyet-dalâlete olan etkileri bağlamı Taberî'ye göre incelenmiştir. Bu bağlamda çerçevesi oluşturulan araştırma bir giriş, üç bölüm ve sonuçtan müteşekkildir. Giriş kısmı araştırmanın metodolojisi ve kısaca Taberî'nin ilmi kişiliğine dair bir bilgi sosyolojisinden ibarettir. Birinci bölümde hidâyet ve dalâletin temelini teşkil eden kavramlar tahlil edilmektedir. Bu bağlamda Allah'ın yarattığı ve sorumlu kıldığı insanın yaradılış prototipi olarak fıtratın mahiyeti işlenmektedir. Devamında insan fıtratının bu mahiyeti ile yaşamına başladığı âleme ilişkin Allah'ın koyduğu düzene işaret edilirken, hidâyet ve dalâlet bağlamı tespit edilmektedir. Söz konusu ilişkiler ağı Taberî'nin görüşleri doğrultusunda işlenmektedir. İkinci bölümde hidâyet olgusunun kelâm düşüncesi ve Taberî'ye göre anlam ve bağlamları ele alınmaktadır. Yine hidâyet olgusu ilahî davet, insanın hidâyete ermede etkisi, sebepleri ve hidâyette ilahî lütuf olarak değerlendirilen tevfik konuları işlenmektedir. Üçüncü bölümde, dalâlet olgusu ile ilgili kavram ve durumlar ele alınmaktadır. Bu bağlamda dalâlet kavramı, hızlân ve organların mühürlenmesi hususları işlenmektedir. Son olarak bu araştırmanın neticesinde ulaşılan bulgular sonuç kısmında değerlendirilmektedir.