Dinin Şekillendirdiği Siyasetten Siyasetin Şekillendirdiği Dine

Teolojik konusu Halku-l-Kur'ân olan Me'mun dönemi mihne uygulamalarında, görünüşteki sorun teolojik olmasına karşın, bu tartışmayı bir toplumsal trajediye dönüştüren; devletin dinî alana müdahil olarak bazı grupları ötekileştirmesidir. Gelenekte halifenin dinî, hukuki ve idarî hiyerarşinin en üst organı oluşu, mihnelerin beslendiği sağlıksız zemindir. Sistem içinde ‘check and balance'ın öngörülmemiş olması sistemin kendi içindeki kronik sorunudur. İslam siyaset geleneğinde din ve devlet arasında sınırların belirlenememişliği, mihne türü kırılmalara yol açmıştır. Halifenin dinî eğilimi, mihnenin kime karşı olacağını belirlemişse de mihnelerin ortaya çıkması onun kimliğinden bağımsız olarak bir gelenek sorunu olmayı sürecin tümü boyunca sürdürmüştür. Bu bağlamda Ömer b. Hattab, Ebu Hureyre'ye hadis aktarma yasağı getirmiş; Ömer b. Abdülaziz, Ca‘d b. Dirhem'e konuşma ve davranış sınırlaması getirmiş; Mu'tasım ve Vasık ise Ahmed b. Hanbel'e rivayet aktarma yasağı koymuştur. Bir yasaklama olarak bu üç uygulamanın bizce birbirinden farkı yoktur. Bize göre burada temel sorun, kime yasak getirildiği değil, dinî alana ilişkin yasak koyma yetkisinin devlet başkanında bulunup bulunmayacağıdır. Böyle bir yetkinin devlet başkanında olduğunu varsayan bir yapıda, ekol ve grupların bazen birine bazen ötekine yasaklar getirilmesi ise kaçınılmazdır.